Дауысты дыбыстардың тарихи өзгерісі («Шежіре-и теракиме» еңбегі негізінде)

Аңдатпа

Түркі тілдерінің даму ерекшеліктерін көрсететін көне түркі, орта
түркі жазба ескерткіштерінің тілі барлық түркі тайпаларына ортақ, аздаған
фонетикалық ерекшеліктері бар әдеби-жазба тіл деңгейінде қарастырылады, біразы
диалектілік немесе жартылай диалектілік ерекшеліктерімен сипатталады. Жазба
ескерткіштерді лингвистикалық аспектіде зерттеу тіл білімі үшін аса маңызды.
Оның ішінде дыбыстар жүйесі, олардың тарихи қалыптасуын айқындау тілдің
мазмұнды саласы болып табылады.
Мақалада Әбілғазы Баһадүр Ханның «Шежіре-и теракиме» еңбегіндегі дауысты
дыбыстар жүйесі, олардың тарихи өзгерісі қарастырылды. Аталған еңбек XVII
ғасырда шағатай тілінде жазылған. Шағатай тілі барша түркі халықтарына ортақ
жазба тіл болғандықтан, ол тілдегі еңбектердің фонологиялық қабатын саралау –
тарихи грамматикаға қатысты тың деректердің жарыққа шығуына себеп болады.
Сонымен бірге, мақалада «Шежіре-и теракиме» еңбегіндегі e > i (е⁓и), ü > e (ү⁓е), ü >
i(ү⁓и), o > a(о⁓а), u > a(у⁓а) дауысты дыбыстар өзгерісі жайлы сөз болды. Дауысты
дыбыстар өзгерісінің ерте түркі дәуірі ескерткіштеріндегі, орта түркі кезеңіне
тән қолжазбалардағы, қазіргі түркі тілдеріндегі қолданысы сараланды. Аталмыш
еңбекті фонологиялық жақтан саралай отырып, вокализмдер, вокализмдердің тарихи
қалыптасуы, туыс, туыстас тілдер арасындағы сабақтастықтарды айқандау
мақсат етілді. Вокализмдер жүйесін, олардың өзгеру сипатын зерделеу мақсатында
салыстырмалы-тарихи әдіс қолданылды. Зерттеу мақалада «Шежіре-и теракимедегі»
дауысты дыбыстар өзгерісі тарихи тізбек бойынша талданып, Көне түркі жазба
ескерткіштеріндегі, М. Қашғаридің «Диуани лұғат-ит түрк» сөздігіндегі, қазіргі
түркі тілдеріндегі вокализмдер жүйесімен салыстырылды.