Үкілі Ыбырай – сан қырлы дарын иесі

Аңдатпа

Арқа әншілік дәстүрі ХХ ғасырдағы қазақ музыка мәдениетінің ерекше құбылысы
саналады. Бұл дәстүрдің шығармашылық стилистикалық ерекшеліктерін толық меңгермей, оның
құндылықтарын айқындау мүмкін емес.
Мақала Арқа ән мектебінің белді өкілі, суырыпсалма ақын, әнші-композитор Ыбырай Сандыбайұлы мұрасының стильдік ерекшеліктерін талдауға арналған. Үкілі Ыбырай шығармашылығының бірегейлігін, яғни жаңашылдық белгілерін ашуға әндерінің музыкалық, поэтикалық тілін және
құрылымын жете түсіну мүмкіндік берді.
Өмірді нәзік қалжың мен иронияға толы «күлкілі» қырынан суреттей отырып, Үкілі Ыбырай
сал-серілер ән лирикасында қалыптасқан қағидаларды бұзып-жара жаңашылдық енгізді. Оның сан
қырлы дарындылығы: бір жағынан, ерекше ақындық қасиеті (шешендігі мен орақ тілділігі), екінші
жағынан, айрықша қызуқанды табиғатының терең лиризммен үйлесілімділігі, әндерінің эмоционалды-мазмұндық негізі мен музыкалық стилистикасына ерекше ықпал етті. Үкілі Ыбырай әндері
жанрлық және тақырыптық сан алуандылығымен өзгешеленеді. Оның мұрасында дәстүрлі өнердің
екі желісі, сал-серілер лирикасы мен ақын-жыраулардың терме-желдірмелері бір арнаға тоғысқан.
Дәстүрлі өлең құрылымдарының (11 буынды қара өлең мен 7-8 буынды жыр өлшемі) негізінде
және олардың өзара кірігуі арқылы Үкілі Ыбырай туындыларында әрі дәстүрлі, әрі жаңашыл музыкалық-поэтикалық құрылымдар мен жанрлар (ән-терме және ән-желдірме) пайда болды. Бұл синтез
құрылымдық жаңашылдықтың негізіне айналды.
Екі кезең (революцияға дейінгі және кеңестік дәуір) тоғысында өмір сүрген Үкілі Ыбырай
шығармашылығының тағы бір ерекшелігі – дәстүрлі жанрлардың жаңа образдық-поэтикалық мәнге
ие болуы. Дәстүрлі тақырып шеңберіндегі пәлсапалық-субъективті әндердің кейбіреуі жаңа сипатта
шығарылған. Мұндай туындылар Кеңес кезеңіндегі дәстүрлі қоғамда кездесетін мораль мен дағдарыстық құбылыстарға деген наразылықтың белгісі болып табылады. Сондықтан, ұзақ уақыт бойы
Үкілі Ыбырай шығармашылығына тыйым салынуы кездейсоқтық емес еді.
Мақалада, сонымен қатар, қазіргі ән өнерінің майталман орындаушысы Қайрат Байбосыновтың
шығармашылығы арқылы Үкілі Ыбырай ән мұрасының орындаушылық қырлары ашып көрсетілген. Үкілі Ыбырай әндерінің танымалдылығына, насихатталуына Қайрат Байбосыновтың үлесі
ерекше болғаны сөзсіз.