Қазақ және түрік тілдеріндегі мінез-құлықты сипаттайтын фразеологизмдер: функционалдық-параметрлік талдау
Қаралымдар: 82 / PDF жүктеулері: 402
DOI:
https://doi.org/10.32523/2616-678X-2022-141-4-67-78Кілт сөздер:
квалитативті семантика, лингвоиндикатор, фразеологиялық мағына, ішкі форма, коммуникативтік-когнитивтік функция, фраземосемиозис, internal form, communicative and cognitive functionАңдатпа
Мақалада қазақ және түрік тілдеріндегі адамның мінез-құлқын сипаттайтын сапа семантикалы фразеологизмдер функционалдық-параметрлік аспектіде талданады. Фразеологизм семантикасын қалыптастыратын бір-бірімен өзара байланысты,
тығыз қарым-қатынастағы семалардың үйлесімділігі туралы көзқарастар мен пікірлер интерпретацияланып, фразеологиялық мағына құрылымындағы компоненттер сараланады. Фразеологизм бойында тоғысатын аталым процесінің біріншілік және екіншілік деңгейлері арасын жалғайтын ассоциативтік параллельдер негізіндегі образдың
денотативтік, уәжділік компонентті айқындайтыны, бұл компоненттердің фразеологизмдердің тілдік таңба ретіндегі сипатын танытатыны тұжырымдалады. Фразеологизмдердің ішкі формасы – образ арқылы «жақсы-жаман» өлшемімен анықталатын
бағалауыштық компонент, «құптау-құптамау» шкаласымен өлшенетін эмотивтік
компонент, олардың мазмұнынан туындайтын стилистикалық компонент сипатталады. Адамның мінез-құлқын сипаттайтын фразеологизмдер мағынасында этикалық
бағалау жататыны, көп жағдайда адамның жақсы мінезіне қарағанда жаман мінезі бағалатыны айтылады. Осыған орай «құптау-құптамау» шегінің арасында жек көрушілік,
сөгу, менсінбеушілік, кекесін эмоциялары орын алатыны түйінделеді. Фразеологизмдер
жалпытүркілік ортақтықтар мен әр халықтың даралығын ажыратуға мүмкіндік беретін негізгі лингвоиндикаторлар болғандықтан, талдау арқылы әр этностың дүниетанымы танылады. Нәтижеде фразеологиялық мағына құрылымындағы бағалауыштық,
эмотивтілік және стилистикалық компоненттердің фразеологизмдердің прагматикалық әлеуетін күшейтіп, коммуникативтік функциясын, ал ұлттық-мәдени компоненттің фразеологизмдердің когнитивтік функциясын айқындайтыны тұжырымдалады.
