«Ақсақ құлан – Жошы хан» аңызы: тарихилығы, көркемдігі және дәстүр сабақтастығы

Аңдатпа

Қазақ фольклорының тарихи хронологиялық кезеңдерінің бірі – Шыңғыс хан дәуірі. Шыңғыс хан заманынан нәр алатын фольклорлық мұраның қалың көмбесі ел арасында сақталып жеткен. Соның бірі – қазақ фольклорында өлең-жыр, күй аңызы, топонимикалық әпсаналар мазмұнында кездесетін «Ақсақ құлан–Жошы хан» аңызы.
Аңыздың тарихи негізі Шыңғыс ханның өмірінде орын алған оқиғадан туындаған.
Жошы өмірде әкесінен бұрын жұмбақ жағдайда қайтыс болады. Оның өлімі
туралы әңгімелер сол заманның өзінде-ақ аңыздалып, Шыңғыс хан тарихы жазылған орта ғасырлық парсы-түркілік нарративтік туындыларға түседі.
Сондай туындылардың қатарына авторы беймәлім «Шаджарат аль-атрак» жазбасына тіркелген аңыздық нұсқаны атауға болады. Онда қайғылы қазаны ханға жеткізуші – Ұлық Жыршы. Ал қазақ арасындағы аңыздық нұсқалар ХІХ ғасырда Ш.Уәлиханов, Мәшһүр Жүсіп, ХХ ғасырдың басында Отыншы Әлжанов сынды белгілі фольклор жинаушылардың жазбаларына тіркелген. Аңыздың орта ғасырдағы түркілік варианты мен кейінгі қазақ арасындағы нұсқаларды
салыстыра зерттеу – бүгінгі фольклортанудың өзекті мәселелердің бірі.
Көне түркілік және қазақ фольклорындағы Жошы ханның өлімі туралы жыр-аңыз
негізінен аңшылық үстінде орын алған оқиғаның мән-жайын нақты баяндауға
құрылмаған, тағдырдың жазғанына мойынұсынуды ғибрат етуге бағытталған.
Мұнда болған оқиғаның жай-жапсарын жеткізуден гөрі, Шыңғыстың қатал
мінезін сынау және өнер иесінің құдіретін асқатату сарындары орын алған.
Бір сөзбен айтқанда, абсолюттік билік иесі ханды қарапайым өнер иесінің
тапқырлықпен тосылдыру – билік тұтқасын ұстаған кісілер халықпен санасуы
тиіс деген саяси танымға арқау болған халықтың аңсары. Мақалада осы аталған
мәселелер талданып, тиісті қорытындылар жасалған.