Біржан сал – Арқа ән дәстүрінің көрнекті өкілі

Аңдатпа

Мақала Арқа ән дәстүрінің белді өкілі, ақын-импровизатор, әнші-композитор
Біржан Қожағұлұлының (1834-1897) авторлық ізденістері мен стильдік ерекшеліктерін талдауға арналған. Біржан сал мұрасын терең түсініп, даралығы мен жаңашылдығына тиесілі бағасын беру
үшін әндерінің образды-поэтикалық жүйесі мен музыкалық стилінің ерекшеліктері толыққанды
зерттелген.
Біржан сал әндерінің тақырыбы мен идеялық-мазмұндық негізін, барлық сал-серілерге ортақ, мынадай дәстүрлі тақырыптар қатары құрайды: жас сал-серілердің бұлжымас дәстүріне сай
аруларға бағышталған арнау әндер; қайта оралмас жастық шаққа арналған қоштасу әндер; балалары мен келер ұрпаққа бағытталған өсиет әндер. Біржан салдың негізгі поэтикалық жаңалығы
ақындық дәстүрдің таныстыру салтын өз әндерінің тақырыбына енгізуі болып табылады. Әншінің
азаматтық ұстанымын айқындайтын саяси-әлеуметтік бағыттағы әндері оның шынайы оқиғаға деген эмоционалды емеуріні мен лездік суырыпсалмалық өнерін танытады.
Шығармашылық болмысындағы орындаушылық шеберлігі мен шешендік өнерінің үйлесімді байланысы Біржан әндерінің стилін айқындайтын сал-серілердің ғашықтық лирикасы мен
ақындар парасаттылығының синтезін тудырды. Музыкалық стилистикасы – негізгі ойды айқындайтын ән шумағы мен әуезді лирикаға ұласатын алексикалық қайырмадан тұратын ауқымды құрылым.
Дәстүрлі «Қара өлеңнің» жанрлық және құрылымдық заңдылықтарына жүгіну Біржан сал
әндерінің идеялық-образдық мазмұнымен тікелей байланысты. Бұл әнші өмірінің соңғы жылдарының қайғылы сәттерінде туындаған лирикалық аңсау-сағыныш және мұң-шер әндері.
Біржан салдың шоқтығы биік туындысы «Теміртас» әнінде кездесетін өлең мен әуеннің
асинхрондылығы – жаңашыл құрылымдық тәсілі болып табылады. Жаңа синтезделген ән-әңгіме
жанры мен әуен арқауы ғұрыптық жанрдан бастау алған қайғылы-трагедиялық монологының күші
Біржан сал шығармашылығының ең биік шынары, бүкіл Арқа ән мектебінің жауһарына айналды.