Қазіргі орыс тіліндегі модальдылық категориясының грамматикализациясы және әмбебаптануы (модальдылық ФСӨ диахронды-синхронды сипттау тәжірибесі)
Қаралымдар: 138 / PDF жүктеулері: 173
DOI:
https://doi.org/10.32523/2616-678X-2022-140-3-129-138Кілт сөздер:
модальдылық, функционалды-семантикалық өріс, қалаушылық, мүмкіндік, міндеттемелік, құрылым, мазмұн, өріс ядросы, периферия, грамматикаландыру, әмбебаптандыру.Аңдатпа
Мақалада құрылымы мен мазмұны «қалаулылық», «мүмкіндік», «міндеттемелік» жеке мағыналарынан құралатын функционлды-семантикалық өріс түрінде көрінетін модальдылық семантикалық категориясы туралы мәселе қарастырылады. Модальділіктің семантикалық категориясының сипаты қазіргі орыс тілінде осы категорияның қалыптасу процесін әлемнің тілдік бейнесінің үзіндісі ретінде және диахрондық аспектіде грамматикалық жүйеде модальділіктің функционалды-сематикалық өрісін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Сонымен бірге модальдылық категориясын отандық және шетелдік ғалымдардың формальды, функционалды-грамматикалық, салғастырмалы сияқты әр түрлі аспектілерде қарастырған теориялық жұмыстарына шолу мен талдау ұсынылған. Мақаланың практикалық мақсаты - бірқатар жалпығылыми және лингвистикалық әдістер мен тәсілдерді, соның ішінде дескриптіктік, салыстырмалы-салғастырмалы әдістерді пайдаланып, орыс тілінің Ұлттық корпусында ұсынылған ежелгі орыс және қазіргі орыс тілдеріндегі жеке микроөрістердің ядросы мен перифериясын салыстырмалы талдау. Модальділіктің функционалды-семантикалық өрісінің құрылымы моноцентрлік болып саналады: өріс ядросы етістік формалары мен модальды сөздерді құрайды, ал шеткі жағында синтаксистік құрылымдар мен просодикалық элементтер орналасқан. Модальділіктің функционалды-семантикалық өрісін талдау қазіргі орыс тілімен салыстырғанда ескі орыс тіліндегі модальділік өрісінің сандық құрамындағы өзгерістер орыс адамының әлемінің тілдік бейнесін / тілдік санасын қалыптастыру ерекшеліктерімен байланысты болуы мүмкін екенін көрсетті: мысалы, ескі орыс тіліндегі 'қалаулы' функционалды-семантикалық өріс 10 сөз формасымен ұсынылған, ал қазіргі орыс тілінде 'мүмкіндік' функционалды-семантикалық өрісінде (3-тен 6-ға дейін) және 'қажеттілік' функционалды-семантикалық өрісінде (6-дан 9-ға дейін) сөз формаларының ұлғаюы байқалады. Мақаланы қорытындылай келе, авторлар тарапынан орыс тіліндегі функционалды-семантикалық модальдық өрістің микроөрістері құрамының сандық және сапалық өлшемдеріндегі анықталған өзгерістер грамматикализация және әмбебаптандыру процесінің нәтижесі деген тұжырым жасалады, сондай-ақ лингводидактика және когнитивистика тұрғысынан осы категорияны зерттеу перспективалары атап өтіледі.
