Тарбағатай топонимдеріндегі атаулар семантикасы

Аңдатпа

Мақалада Шығыс Қазақстан облысына қарасты Тарбағатай ауданында кездесетін тарихи топонимдер қарастырылады. Қазақ топонимдік фольклор үлгілерінің ішінде Тарбағатай өңіріне қатысты аңыз-әпсаналар зерттеу нысанына алынып, олардағы жер атауларының мән-мағынасы, тарихи-танымдық бастаулары талданады. ХҮІІІ–ХІХ ғасырларда жазылған саяхатшылар еңбектеріндегі жер-су атауларына қатысты мысалдар дәйектемелер ретінде назарға алынады. Тарбағатай ауданының аумағында орналасқан елді мекендердің атауларының қойылуы топонимдік миф, аңыз, әпсана түрінде айтылып, ел жадында сақталып келгендігі мысалға келтіріліп, талдаулар жасалады. ХҮІІІ ғасырдағы Ресей зерттеушілерінің еңбектеріндегі Алтай мен Тарбағатай, Зайсан туралы қағаз бетіне түскен алғашқы деректерден мысалдар келтіріледі. Топонимдік аңыз, әсаналарға жататын Асан қайғының жер туралы айтқан сындары, Толағай туралы аңыздарындағы ақпараттық-деректік мәліметтер жинақталады. Жүз томдық «Бабалар сөзі» жинағының топонимдік  аңыздарға  арналған томдарына кірген мәтіндер мысалға алынады. Ел аузындағы Толағай туралы аңыз нұсқалары салыстырылды, шығу тегі түсіндіріледі. Тарбағатай топонимдік аңыздарының ішінде көп ұшырасатын Арғанаты атауына қатысты аңыздар жүйеленді. «Арғанаты» атауын зерттеу барысында  М.Қашғари сөздігі, академик Ә.Қайдар мен ғалым А.Әбдрахманов, Т.Жанұзақтың талдаулары негізге алынды.