Әлемдік фольклортанудағы «перфоманс» (performance) теориясы және оның түркі фольклорындағы көрінісі

Аңдатпа

ХХ ғасыр басынан бері фольклорлық мәтінді талдауға қатысты әртүрлі
көзқарас қалыптасып, зерттеудің де түрлі әдісі ұсынылды. Солардың бірі ретінде
«Перфоманс» (Performance) теориясы 1970 жылдан бері әлемнің фольклортанушы
ғалымдары арасында кеңінен талқылап келе жатыр. «Перфоманс» сөзі термин ретінде
сахнада немесе көпшілік алдында орындалған фольклорлық туындыға қатысты
қолданылады. Халық ауыз әдебиеті зерттеулерінде әуелде тың пікірлер айтылғанымен
оларды кешенді түрде саралап, теория ретінде ғылыми ортаға ұсынған Америка ғалымы
Дан Бен-Амос болатын. Ол фольклорлық мәтінге оны айтушының кәсіби шеберлігі,
орындаған сәтіндегі шабыты және тыңдарманның қошеметі тікелей әсер ететінін
дәлелдейді. Сондықтан, фольклорлық мәтінді айтушысымен және тыңдарманымен
бірге, яғни айтушы-тыңдарман-мәтін үштігі аясында зерделеуді ұсынады. Бұл теория
1970 жылдан бері Америкада, Түркияда және Еуропа елдерінде ғылыми зерттеулермен
қатар, білім беру бағдарламаларында қолданылып келеді. Мұндай мазмұндағы
зерттеулер қазақ фольклортануында болғанымен әлемдік үдеріспен байланыстың
тығыз еместігі байқалады. Қазақ фольклоры бүгінгі жаңа гуманитарлық білім аясында
әлемдік тәжірибеге сай жаңаша саралауды қажет етеді. Сондықтан, мақалада
«Перфоманс» теориясы талдана отырып, қазақ фольклорымен байланысы зерделенеді.
Халық ауыз әдебиетінің түрі – айтыс пен жыршылық дәстүрден мысал келтіріліп,
теорияның түркі фольклорындағы орны көрсетіледі