Оғыз тобы тілдеріндегі етістіктің шақтық категориясының салыстырмалы талдауы

Аңдатпа

Бұл мақалада түркі тілдерінің, соның ішінде заманауи оғыз тілдер тобына жататын түрік, әзірбайжан және түрікмен тілдерінің шақтық категориясын қарастырамыз. Мақсатымыз, шақтық категориясын салыстырмалы анализін жасау
арқылы ұқсастықтар мен айырмашылықтарын анықтау болып табылады. Осы мақсатта аталған тілдердің грамматикалық дереккөздерін зерттей отырып, тілдердің
функционалдық, терминдік және құрылымдық ерекшеліктерін анықтау міндеттері
қойылды. Қойылған зерттеу мақсат пен міндеттерді орындау үшін синхронды салыстырмалы, салғастырмалы-типологиялық және құрылымдық зерттеу әдістері қолданылды. Зерттеуді талқылау барысында үш тілдің шақтық категория жүйелері сипатталып, олардың құрылымдық, синтаксистік, морфологиялық және семантикалық
ерекшеліктері анықталып, өзара салыстырылды.
Зерттеу нәтижесінде, қарастырылып отырған түрік, әзірбайжан және түрікмен тілдері жалпы түркілік ортақ лингвистикалық ерекшеліктерге ие болғанымен етістіктің
шақтық категориясында өзіндік ерекшеліктер мен айырмашылықтар анықталып,
жүйеленіп кестеде көрсетілді. Аталған үш тілдің табиғи құрылымына басқа тілдік
топтар мен мәдениеттердің ықпалымен байланысты кейбір айырмашылықтар байқалады. Ол айырмашылықтар көбіне үш оғыз тілдің шақ категорияларының құрылымдық жағына тиесілі. Түрік тілінде шақ категориялар жүйесі жұрнақтар негізінде қалыптасқандықтан 5 шақтан тұрады. Ал әзірбайжан тілі түрік тіліне қатты ұқсас
болғанымен, дәстүрлі 3 шақ жүйесімен шектелген және жұрнақтардың 3 шақ жүйесінде
құрылымдық маңызы жоқ. Түрікмен тілі түрік және әзірбайжан тілдерінен кейбір белгілері бойынша алшақтау болғанымен, шақ категориялары жүйелілік жағынан әзірбайжан тілімен ұқсас. Түрік тілінің шақ категориясы дескриптивті, ал әзірбайжан және
түрікмен тілдерінде прескриптивті әдістерімен жасалынды.