Ежелгі түркі халықтары әдебиеті мен фольклорындағы әлемдік құрылым моделі
Қаралымдар: 52 / PDF жүктеулері: 81
DOI:
https://doi.org/10.32523/2616-678X-2021-134-1-23-36Кілт сөздер:
көне түркі әдебиеті, мифология, космогониялық мифология, аламның үш қабатты моделі, мифологиялық бейнелер, Көк Тәңрі, Ұмай, Ерлік хан, қасиетті Жер-СуАңдатпа
Көнетүркілік әдеби көздер мен фольклор деректері бойынша ғаламның тік үш қабатты моделі талданған. Көк Тәңірінің жоғары әлемі, қасиетті Жер-Судың орта әлемі, Ерлікханның қол астындағы
жер асты әлемі Орхон-Енисей жазбалары, «Ырық бітік» және фольклорлық дереккөздер негізінде зерттелді. Ғалам құрылымы туралы көне түркі мифтері мен Көк Тәңірі, қасиетті Жер-Су, Ұмай, Ерлік хан
бейнелері салыстырыла қарастырылды. Көне түркі руникалық жазба ескерткіштерінен көрініс беретін
түркілік дүниетаным сараланды. Қараш, Маттир, Шыңғай, Пірімхан, Бадиш би, Ябаш, Темірхан, Ұшархан, Керейхан, өлім рухы Бөрт және т.б. мифологиялық бейнелер туралы пайымдаулар айтылды. Ежелгі
түркі халықтары дүниетанымындағы ғалам құрылымының үш қабатты моделі қайта жаңғыртылды. Қайта
жаңғырту кезінде мифологиялық бейнелер пантеоны қабаттар бойынша берілді. Күлтегін, Онгин эпита фиялары, жартастағы Гурвалжин-Ула жазбасы, Алтынкөл жазбасы, «Ырық бітік» кітабы мәтіндеріндегі
ғалам құрылымының моделі зерттелді. Көк Тәңірі, Ұмай, Ерлік ханның мифологиялық бейнелері жазба
және ауызша деректер бойынша бөлек қарастырылды. «Ырық бітіг» кітабындағы XII, IV астарлы нақыл сөздер егжей-тегжейлі талданды. Сондай-ақ, «Диуани луғат-ит түрк» және түркі руникалық ескерткіштеріндегі «Тәңрі» және «Кам» (шаман) сөздері салыстырыла сараланады.
